- Thứ ba, 21/11/2017 | 00:00 GMT+7
Không trông thấy tương lai trong những trang sách, phổ thông học sinh vùng cao đi thẳng trong khoảng lớp học tới biên cương. Chúng biến thành những công lao bất hợp lí.
Bữa cơm trước tiên ở bên kia biên cương của Sùng Mí Tú là cái bánh bao nhân làm thịt với chai nước trắng.
Tú 15 tuổi, gầy nhất trong lực lượng người Mông phường Sà Phìn vượt biên sang Trung Quốc làm công. Mỗi ngày, em thu được 80 nhân dân tệ cho công đào 160 hố trồng cây bạch anh em.
Tú không nhân thức bản thân đang ở vùng nào của Trung Quốc, địa hình bao quanh ra sao. 10 người trú ở cái lán nằm sâu trong rừng. Ban đêm, họ rủ nhau đi ngủ sớm. Không ai dám đi quá khu lán một cây số vì sợ lạc tuyến phố, hoặc công an biên phòng TQuốc tầm nã quét. Bị bắt rồi thì trả về nước, tiền công cũng mất hết.
Công trường vắt kiệt lực của đứa trẻ đang tuổi ăn tuổi lớn. Hiếm đêm hôm, Tú nằm quay mặt tham gia vách lán, nghĩ về bạn học với thầy cô. Đi học thì không nặng nhọc bằng đi làm, nhưng lại không kiếm ra tiền. Nó lắc lắc đầu, không nghĩ tới việc quay lại trường vì "chẳng nhét nổi chữ vào đầu".
Theo thống kê của biên phòng Hà Giang, trong khoảng năm 2012 tới năm 2015, số công phu người địa phương tộc thiểu số vượt biên bất hợp pháp sang TQuốc làm công ở tỉnh này đã tăng gấp đôi, trong khoảng 11.652 lên 23.460 lượt. 94% trong số đó đi theo tuyến đường mòn biên giới, làm cho các công tác như trồng mía, bốc hàng, khai mỏ, phụ hồ.
Số người vùng biên Hà Giang vượt biên qua TQuốc khiến việc bất hợp lí từ 2012-2015Sùng Mí Tú, Chá Mí Sùng hay Sùng Mí Cấu - những cậu thiếu niên trong bài viết này - đã và sẽ đi thẳng từ lớp học tới những công trường bất hợp pháp tại Trung Quốc. Họ tin rằng tương lai không nằm trong những trang sách chữ quốc ngữ giáo viên chỉ chính mình đọc, mà ở những cái hố đất trồng cây người ta chỉ chính mình đào.
"Vượt biên đi khiến cho là cách kiếm tiền dễ nhất", Chá Mí Sùng nói.
Sùng Mí Tú đã ngược sang biên cương đi làm công tham gia một ngày đầu 04 tuần Hai.
Thôn Lũng Hòa B của xã Sà Phìn nằm ven trục đường. Chiếc xe máy của người chú ruột chở Tú theo Quốc lộ 4C, qua cao nguyên đá lên Lũng Cú để vượt biên.
Hướng ấy ngược tuyến đường đi học hàng ngày của cậu thiếu niên. Sáng hôm đó bằng hữu Tú vẫn đến trường. Sương trắng còn vờn trên những sườn đá tai mèo, hoa đào nở dọc các bạn dạng và cuộc chơi xuân của người Mông chỉ mới mở đầu.
Chiều hôm trước, Tú còn đi học sau kỳ nghỉ Tết nguyên đán. Cũng ngày hôm đó, ông Sùng Xí Tậu thu được một cú điện thoại rủ đi làm thuê của người quen từ bên kia biên giới. Người đó bảo nếu ông không đi được thì có thể hỏi nam nhi. Ông đem chuyện về nói với Tú. "Bố già rồi, để con đi", thằng tí hon ngập ngừng một vài phút rồi gật đầu, không để ông hỏi tới lần thứ nhị.
Hôm Tú đi, ông Sắm dậy sớm cắm cơm, xào cải mèo. Cậu nhỏ nhắn ăn xong xuôi nhị bát, rồi xách cái túi đựng vỏn vẹn bộ quần áo. Cửa tạo dựng, khí lạnh mùa xuân trên núi cao ập tham gia nhà. Ông Tìm chỉ kịp dặn con chú ý. Ông lo ở trong rừng sâu ở phía bên kia biên cương phổ quát rắn độc, thổ phỉ với công an biên phòng. Thằng bé bỏng "vâng" một tiếng rồi đi.
Tú bỏ nhà, bỏ nương, bỏ thung lũng Sà Phìn, bỏ con chó nhỏ xíu ra đi khi học kỳ II của lớp 9 mới mở màn.
"Càng học lên cao càng không nhét chữ được vào đầu. Thế mà vẫn lên lớp đều đều" - đấy là phương pháp Chá Mí Sùng nói về cỗi nguồn bản thân mình quyết định bỏ trường bỏ lớp, vượt biên sang China làm thuê.
Sùng bỏ bạn dạng Hầu Lùng Sán sang TQuốc nhặt rác công trường cũng vào ngày đầu xuân sau cái Tết 2015. Bạn dạng người Mông của xã Thượng Phùng, thị xã Mèo Vạc nằm phương pháp tuyến đường biên chỉ 2 km. Khi ấy, Sùng đã là sinh viên lớp 10 trường PTDT nội trú Mèo Vạc. Cả bản có em với một người yêu nữa thuộc diện học khá theo được tới nhiều.
Lúc Sùng nói muốn nghỉ học, anh Chá Mí Tủa không một câu can ngăn, liền gật đầu đồng ý. Người con trai ngót 40 tuổi mất hai đời hiền thê, nuôi 8 đứa con không có phổ thông tiền để lo cho thằng bé. Khi hai khoảnh nương gần nhà mỗi năm chỉ chiếm được chục bao lúa, thì với anh, mỗi bốn tuần phải cho con 200.000 đồng thuê trọ, chưa có tiêu vặt là quá sức.
Ở bạn dạng này, đâu đâu cũng là chân ruộng nứt nẻ như gót chân người vào mùa đông. Càng lên cao nước càng hiếm, chỉ có đá và đá.
"Cả thôn có 30 sinh viên trong khoảng cấp măng non đến trung học cơ sở. Số này sẽ nghỉ học cạn kiệt khi lên bậc nhiều, cho học tiếp chúng cũng không đi", người phụ vương kiêm trưởng thôn nói luôn. Và lựa chọn của phần lớn con gái là lấy chồng, con trai qua biên cương làm thuê, kiếm một vài chục đến một vài trăm tệ mỗi ngày.
Hơn 10 năm dạy học ở vùng biên cương Hà Giang, thầy Hùng biết "tương đối" tiếng Mông để giao tiếp được với sinh viên. Nhiều lúc chạm chán ca khó trên lớp, thầy nói rát họng mà sinh viên vẫn ngơ ngác, đành sờn mà bỏ dở. Sau rồi mặc định "không hỏi nghĩa là nắm bắt".
"70% sinh viên không thể giải quyết được kĩ năng đọc thông viết thành thục, hoặc sai lỗi chính tả, hoặc phát âm sai", thầy Hùng khẳng định. "Đây là sự thật, không Sở giáo dục nào thống kê, mình tự thống kê qua giai đoạn giảng dạy. Có những học sinh đi học nội trú nói tiếng phổ thông không thạo. Phát âm sai thì viết chắc chắn sẽ sai chính tả. Nếu như để trừ điểm như học sinh dưới xuôi thì chắc phải cho các em 0 hết. Đành châm chước cho các em thôi".
Thầy viện dẫn, đầu niên học nhà trường sẽ điều tra học sinh khối 6 đến 9 và tạo dựng lớp phụ đạo tiếng Việt mỗi tuần một tiết. Lớp này yêu cầu nói tiếng Việt để các em "tăng tài năng đọc thông, nói thuần thục".
Những cố gắng ấy giúp thầy trò tiến đến mức "nắm bắt nhau đang nói gì".
"Trong khoảng thế hệ sinh viên không biết giận dữ tới biết mua hoa trong ngày 20/11 đã là nỗ lực. Còn để dạy cho không bị ngọng thì một số chục năm nữa hẵng hay", thầy Hùng thừa nhận.
Đọc không thông, viết không thành thục, nói không sõi trở thành khó khăn vô hình mà những đứa trẻ vùng cao phải vượt qua khi càng lên lớp lớn. Những đứa trẻ dù đã lên trung học, nhưng vẫn thường yên ổn bặt, lắc hoặc gật đầu khi nghe nghi vấn bằng tiếng phổ biến, làm cuộc đối thoại rơi vào bế tắc.
Buổi chiều, trưởng thôn Tủa dẫn chúng tôi đến nhà Sùng Thị Pà. Cô ốm vừa đi nương về. Lưng Pà còn địu em gái, chưa kịp ăn cơm đã dấn thân cùng chị dâu thái cỏ cho bò.
Cô nhỏ bé 13 tuổi, nghỉ học suốt một tuần vì lúa trên nương đã chín rộ, không khách hàng nào gặt giúp. Trưởng thôn Tủa "chuyển di" mãi, Pà mới chịu chạm chán. Cuộc trò chuyện với cô học trò lớp 7 chủ quản qua những cái gật, lắc đầu hoặc tĩnh mịch. Em chỉ nói được một vài trong khoảng tiếng Việt.
Chúng tôi đưa cho Pà một trang viết tiếng Việt. ngừng thi côngĐây là một khổ trong bài thơ "Thương ông", nội dung được dạy trong chương trình tiểu học. Cô bé xíu lúc đầu chỉ cúi đầu nhìn trang giấy im thin thít. Sau một lát được khích lệ, Pà lủng bủng đọc, không rõ trong khoảng, cũng không rõ dấu; phải nhân thức trước nội dung mới đoán được cô bé nhỏ đang đọc gì.
Chúng tôi cố hỏi tiếp Pà: "Hiện nay chép lại được không?" - nhưng rồi gấp rút đầu hàng trước vẻ mặt âu sầu của đứa trẻ.
Sùng Mí Cấu lớn lên một bản thân mình đơn côi như cái cây giữa bạn dạng Sán Sì Tủng -bản nằm chông chênh sau khuông đá tai mèo của thị trấn Sà Phìn. Cấu không thân phụ, không mẹ trong khoảng năm 7 tuổi. Ba bằng hữu trai trứng gà trứng vịt lệ thuộc nhau lớn lên.
Cho đến năm trước, anh trai Cấu học ngừng lớp 9 rồi theo bạn vượt biên đi làm, gửi hai đứa em cho chú nuôi. Cấu chẳng nhân thức anh làm cho gì, ở đâu, nhận bao lăm tiền. Hiếm anh về, ăn bữa cơm, ngủ với hai đứa em một đêm rồi sáng hôm sau lại đi.
Cấu học bán trú, ăn ở đã có nhà nước nuôi. Mỗi lần nó xuống trường, chú lại dúi cho 10.000 đồng - gọi là sinh hoạt phí. Ở phiên bản Sán Sì Tủng này, 5 bạn học lớn lên cùng Cấu đều đã nghỉ. 3 người ở nhà, 2 em đi làm thuê bên kia biên cương.
Mười nghìn đồng chú cho, thỉnh thoảng Cấu để sắm tiến thưởng vặt, nhưng nhiều khi, nó không tiêu gì, hết tuần lại cầm về dành dụm .
"Học xong xuôi lớp 9 em cũng nghỉ thôi. Sang với anh trai. Không có tiền đi học tiếp nữa", cậu nhỏ xíu 14 tuổi dự tính cho tương lai.
Thằng tí hon có đôi mắt bi đát, không có phổ biến thú chơi, lúc nhàn rỗi thường ngồi trên các chỏm đá nhìn xuống cung đường hình chữ M uốn lượn trên nền đá. Đi hết chữ M quanh co ấy là xuống đến Quốc lộ 4C. Con đường trải dài qua Quản Bạ, Yên Minh tới tận Đồng Văn, Mèo Vạc làm cho đam mê dân du lịch, cũng là trục đường ra đi của phổ thông đứa trẻ sống ở địa đầu phía Bắc này.
Khi "đọc không thông, viết không thành thạo" biến thành căn nguyên của "bỏ học, qua biên thuỳ làm công", thì tương lai của những lớp người tiếp theo như Pà, Cấu nhịn nhường như đã được định đoạt.
"Việc sinh viên vùng biên thuỳ bỏ học đi khiến ăn xa không chỉ tác động đến kinh tế địa phương hay là nhân tố của riêng giáo dục mà còn can hệ đến bình yên quốc phòng", GS Nguyễn Minh Thuyết, Nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa Giáo dục Thanh thiếu niên Nhi đồng của Quốc hội phản hồi.
Ông lý giải việc học tiếng Việt của học sinh vùng cao chạm mặt gian nan xuất phát trong khoảng nhiều nguồn gốc, như hiệ tượng dạy học của thầy cô chưa thích hợp; sinh viên có phần thiếu chủ động hỏi hoặc nhờ giáo viên trả lời. Theo GS Thuyết, cần phải tạo một môi trường giao tiếp cho các em học tiếng Việt.
"Suốt học kỳ đầu, em chưa bao giờ dám rỉ tai hay hỏi bài thầy cô giáo, dù có rộng rãi từ tiếng Việt không hiểu", Chá Mí Sùng nói về việc học tiếng Việt trên lớp bằng âm sắc đặc biệt của người Mông.
Sùng có thể đọc hết một bài thơ, văn nhưng em không thể phân tích hay giải nghĩa được. Sùng không dám hỏi vì ngại. Em từng nghe tiếng cô "chất vấn" một sinh viên hỏi bài "bạn khác khiến được sao em không khiến được?".
Sùng mặc định không nắm bắt thì hỏi bạn, không hỏi thầy. Bạn không hiểu thì không hỏi nữa.
Chá Mí Sùng nhận 35 triệu sau một năm vượt biên và bỏ ra hết tiền để cưới phi tần.
Sùng gặp Dớ trong một phiên chợ đầu xuân khi đi chơi với đám trai bản vào năm rồi. "Thuở đầu có yêu đâu, em thấy nó thì ưng nên bắt về". Thấy Sùng đẹp trai, khỏe khoắn nên Dớ cũng không kháng cự. Dớ là người phố Xín Cái, học hết lớp 5 thì nghỉ ở nhà đi nương rồi lấy chồng.
Đàn bà 17 tuổi ngồi ấp ôm con gái đầy 04 tuần, nghe khách hỏi chuyện bằng tiếng Việt thì ngơ ngác, rồi thẹn săng giấu mặt sau lưng chồng. Khách nói tiếng Kinh, Dớ nói tiếng Mông. Toàn thể cuộc trò chuyện đều nhờ Sùng "phiên dịch". Không có tín hiệu nào cho thấy cô gái này đã trải qua công cuộc "phổ cập tiểu học".
Sùng tính thu lúa, ăn Tết ngừng sẽ quay trở lại bên kia biên giới đi làm. Anh trai và chị dâu giờ đang phụ hồ bên đó. Em trai kế Sùng, tên Chá Mí Li dự định học chấm dứt lớp 9 cũng theo các anh đi khiến.
Cô bạn cùng đi học phổ biến với Sùng, tốt nghiệp lớp 12 giờ cũng đang làm thuê bên kia biên cương.
Xuất ngoại nửa năm, Sùng Mí Tú mang về được 16 triệu. Cậu mua một con bê đực hết 15 triệu "để cho nó giữ tiền, chính mình giữ thì trước sau cũng tiêu hết". Còn một triệu, Tú tìm nhị bộ áo quần và để tiêu vặt.
Lập trường của phổ biến đồng đội thiểu số dọc biên giới này với nền giáo dục phổ biến được tổng kết bằng câu nói của trưởng bản Hầu Lùng Sán: "Học lên trung cấp, đại học hết trăm triệu mà về không có việc thì cũng chẳng đáp ứng được nhân tố gì".
"Lại sang TQuốc làm công thôi" - ông kết luận.
Thượng úy Chu Thanh Xuân sử dụng tỷ trọng lần lượt là 80% và 50% để nhận định tài năng nghe, nói tiếng Việt của sinh viên quanh co khu vực đồn biên phòng Bảo Lạc (Cao Bằng) - nơi anh từng đóng quân.
Xuân từng kèm nhì sinh viên lớp 7. Chảo A San và Chủng Tào Líu sống ở sát biên cương, suýt bỏ học vì nhà có năng lực tài chính thấp. Ba năm ở với bộ đội biên phòng, hai đứa lên tiếp phổ quát và đạt học lực khá. Trước, chúng "xưng hô chào hỏi hạn chế nhạo" thời giờ nói tiếng Việt "vanh vách như người dưới xuôi".
Xuân nhân thức, khó khăn nhất với sinh viên vùng cao là luyện phát âm lẫn thói quen nói tiếng Việt. Bởi tiếng nói quốc gia hầu như chỉ dùng trên lớp, trong các cuộc giao du giữa thầy với trò. Còn về nhà là sinh viên dùng tiếng mẹ đẻ. Việc nói tiếng Việt trên lớp với các em như cưỡi ngựa xem hoa. Dù nhiều nơi có lớp học bán trú, nhưng vẫn là người cùng làng bản ở với nhau và nói bằng tiếng của dân tộc chính mình.
Học sinh từ lớp 6 trở lên cũng có thể nói được nhưng chưa nghe ra tiếng nhiều. Mà không nói sõi thì càng học lên cao các em càng chạm mặt khó, đặc biệt trước môn phường hội hoặc giao tiếp trước đám đông. Gặp không dễ dàng thì nản rồi nghỉ học như là tất yếu.
Trước năm 2013, xóm Sà Phìn của xã Xuân Trường nằm sát biên giới Việt – Trung từng có 100% học sinh chỉ học đến lớp 5 rồi nghỉ, không chuyển tiếp cấp nhì. Những đứa trẻ người Mông, Dao, Tày, Nùng lại vượt biên đi chặt mía, làm cho cỏ, bốc vác, kiếm một số trăm mỗi ngày.
Năm 2014, những người bộ đội biên phòng, bằng một chương trình riêng trong vòng ba năm, đã đỡ đầu hoặc nhận nuôi dưỡng hơn 2.600 đứa trẻ, giúp chúng học hành và có môi trường giao tiếp tiếng Việt tốt hơn bạn cùng tuổi.
Các đội viên Đồn biên phòng Tả Gia Khâu (Lào Cai) có bí quyết để "bắt" anh em 7 tuổi Ma Seo Xuyên và 9 tuổi Ma Seo Khoa phải thường xuyên thủ thỉ bằng tiếng Việt. Nếu như thấy Xuyên đi qua không nói gì, các anh nhắc "Xuyên à, không chào chú à?". Thằng nhỏ vắng lặng, lại nghe nhắc tiếp "Chào chú đi con". Thế là nó chào, mà phải chào to, dõng dạc như bộ đội công bố vấn đề lệnh.
Hai đứa trẻ mồ côi phụ thân, mẹ nuôi không nổi, được thượng úy Giàng A Trú đưa về đồn biên phòng, nuôi dưỡng suốt một năm nay. Anh Trú phải nhận là cậu ruột, cùng họ Giàng với mẹ để tạo lòng tin, chúng mới chịu theo.
Công cuộc phổ cập tiếng nói tổ quốc cho nhị đứa trẻ nói lõm bõm tiếng Việt không đơn giản. Trú và các sĩ quan thay nhau mỗi tối dạy chúng tập viết, tập đọc theo sách giáo khoa chung. Có lần Trú "bốc hỏa” vì chúng không nhớ nổi mặt chữ cái dù đã được hướng dẫn phổ thông lần. Anh phải lấy cớ đi ra ngoài một lúc cho bớt giận rồi vào dạy tiếp.
Một năm sau, nhì bạn bè nhân thức đọc, biết viết, nhân thức chào hỏi nhiều lần. Giáo viên đánh giá các em nói tiếng Việt và học khá hơn những bạn không được kèm nhiều lần làm cho Trú kiêu hãnh: "Có lẽ, trong khoảng ngày ở với quân nhân mới nhân thức chữ, nói được tiếng Việt".
Những đứa trẻ sinh ra ở Đồng Văn như Sùng Mí Tú, Sùng Mí Cấu có khi cả đời không đi hết cao nguyên đá, nhưng chưa kịp lớn lên đã dễ dãi quyết định bỏ học sang bên kia biên giới đi làm công.
Bọn trẻ ra đi, để lại bản làng hoang hóa xám tro như màu núi đá. Nơi ấy mỗi mùa xuân hoa đào nở mới, nhưng nhịp phát hành kinh tế thì dừng lại, việc phổ cập tiếng Việt dường như cũng đang dậm chân tại chỗ.
Ba 04 tuần nay, Tú ở nhà, bạn nào có việc cần thì gọi. Giáo viên muốn giúp nó có thêm thu nhập nên hay gọi bê ong chuyển đi các nơi. Ba lần thầy thuyết phục Tú thi lấy bằng lớp 9, rồi học lấy một cái nghề.
Nó vẫn chần chờ.
Thằng nhỏ có mái tóc undercut rất thích hợp thời, rỉ tai trôi chảy, hi hữu còn thêm những câu bông đùa để chọc cười người đối diện. Đi khiến cho rồi, nó bạo dạn hẳn, chỉ có cái chữ học trong 9 năm thì rơi rụng gần tinh khiết.
"Nhiều đoạn em phải tiến công vần mới đọc được cái này. Học khó khăn lắm, nên chắc em không quay lại đâu", Tú chỉ lên bức vách tường trình, nơi dán mấy tờ báo Hà Giang.
Bài: Hoàng Phương - Đức Hoàng
Ảnh: Cường Đỗ Mạnh
Đồ họa: Tiến Thành
Xem nhiều hơn: tin tổng hợp
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét